ΒΙΟ-ΗΘΙΚΗ

Η βιο-ηθική μπορεί να θεωρηθεί μία εννοιολογική επιστήμη με φιλοσοφικές, διαστάσεις και ταυτόχρονα ένας οδηγός για τις πρακτικές μας δραστηριότητες. Από φιλοσοφική σκοπιά, πηγάζει από την αρχή του σεβασμού προς τη ζωή. Η βιο-ηθική προσφέρει τα ηθικά και φιλοσοφικά θεμέλια για την ιδέα της ειρηνικής και αρμονικής παράλληλης εξέλιξης της ανθρωπότητας και του βιο-περιβάλλοντος. Αυτή η άποψη, που κηρύσσει την ενότητα της ανθρώπινης και μη ανθρώπινης ζωής, συνεπάγεται την υπευθυνότητα των ανθρώπων για όλες τις μορφές βίου και είναι ένα ουσιαστικό τμήμα της βιοπολιτικής.^1-4+

Η βιο-ηθική ασχολείται πρώτιστα με τα θέματα ηθικής που έχουν σχέση με όλες τις μορφές ζωής. Με αυτό τον τρόπο συμπληρώνει τη βιο-νομοθεσία.⁵ Σε πολλές περιπτώσεις, η βιο-ηθική και η βιο-νομοθεσία θα πρέπει να χρησιμο-ποιούνται από κοινού, όπως για παράδειγμα, στη γενετική μηχανική όπου έχουν ανακύψει θέματα με νομικές και ηθικές διαστάσεις.

Κεφαλαιώδη σημασία έχει για τη βιο-ηθική η φιλοσοφική άποψη ότι κάθε μονάδα, οποιασδήποτε μορφής βίου, έχει μοναδική, απόλυτη αξία. Αυτή η ιδέα προϋποθέτει μία σφαιρική αντίληψη "του Σύμπαντος, της Γης και όλων των ζώντων οργανισμών. Κάθε ένα έχει τη δική του φωνή, το δικό του ρόλο, τη δική του δύναμη πάνω στο σύνολο."⁶

Η ανάπτυξη της βιο-ηθικής απαιτεί την υπέρβαση της ακόλουθης αντιμε-τώπισης του βίου:⁷

 

• τεχνολογική αντιμετώπιση των εμβίων όντων ως χρήσιμων εργαλείων και μόνο,
• περιοριστική αντιμετώπιση της ζωής, η οποία αρνείται τη βασική διαφορά ανάμεσα στα έμβια και τα άψυχα όντα.

Αναλυτές συμπεριφοράς έδειξαν, ότι τα ζώα έχουν ικανότητα για μάθηση και επικοινωνία σε προχωρημένο στάδιο, δυνατότητα επιλογών, καταγραφής της γύρω περιοχής, καθώς και δημιουργίας νέων ιδεών. Αρκετοί κορυφαίοι ερευνητές έχουν την τάση να αποδίδουν στοιχεία συνείδησης στα πιο προηγμένα ζώα.
Οι βιολόγοι τείνουν να αποφεύγουν τη χρήση του όρου ένστικτο όταν ασχολούνται με τη συμπεριφορά των ζώων. Η έννοια του `ενστίκτου' εξηγεί μόνο φαινομενικά γιατί, π.χ μία μέλισσα χτίζει την κηρύθρα με τρόπο σταθερά γεωμετρικό. Οπως ξέρουμε τώρα, ακόμα και οι κατώτερες μορφές ασπόνδυλων, συνδυάζουν στη συμπεριφορά τους `έμφυτες' και επίκτητες αντιδράσεις με ένα πολύ περίπλοκο τρόπο και αυτό ισχύει ακομη περισσότερο στα εξελικτικώς προηγμένα ζώα. Η μέλισσα που χτίζει την κηρύθρα, στην πραγματικότητα, δεν χρησιμοποιεί πάντα το ίδιο γενετικώς προγραμματισμένο σχέδιο στην εργασία της. Εχει τη δυνατότητα ορισμένων επιλογών. Οι επιλογές αυτές αντιπροσω-πεύουν στιγμές περιστασιακής εκμάθησης, ακόμα και ενστικτώδους συμπεριφο-ράς. Οι σημερινοί βιολόγοι αντί να εστιάζουν την προσοχή τους μόνο σε γενε-τικώς προσδιοριζόμενα πρότυπα συμπεριφοράς (παρόλο που αυτά πραγματικά υπάρχουν), προτείνουν την εισαγωγή του πιο ελεύθερου όρου ανοικτά ένστικτα.
Αυτό σημαίνει ότι μόνο η γενική στρατηγική, με άλλα λόγια η γαλούχηση των νεογνών ή η υπεράσπιση του ζωτικού χώρου μπορεί να καθοριστεί γενετικά, αλλά οι λεπτομέρειες της τακτικής διαφέρουν, ανάλογα με την κατάσταση και τις προϋπάρχουσες γνώσεις. Σε γενικές λοιπόν γραμμές, ο όρος ανοικτά ένστικτα αποδίδεται ακόμα και στον άνθρωπο, γιατί και εμείς έχουμε γενικά πρότυπα συμπεριφοράς, που καθορίζονται από τη φύση.
Πρόσφατες έρευνες σε ζώα έδειξαν ότι η ζωή τους δεν περιορίζεται μόνο στην πάλη για επιβίωση και στη φυσική επιλογή, παρ' ότι αυτή παίζει σημαντικό ρόλο στο βασίλειο των ζώων καθώς και στα άλλα βασίλεια της φύσης. Ο βίος χαρακτη-ρίζεται επίσης από την αμοιβαία βοήθεια και συνεργασία, παράγοντες δυνα-μικούς στην προοδευτική εξέλιξη.⁸ Πάντως, η ιδέα της μοναδικότητας του βίου έχει υιοθετηθεί τόσο από τα νέα κινήματα ηθικής όσο και από τις πρωτοβουλίες που πήραν πρόσφατα μορφή σε όλο τον κόσμο.
Βιο-Περιβαλλοντική Ηθική
Το φλέγον θέμα της εποχής μας αφορά στην τύχη του βιο-περιβάλλοντος που κινδυνεύει από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Αυτό το πρόβλημα έχει και μία ηθική διάσταση. Ενα ανθρώπινο ον, συνδέεται στενά και εξαρτάται από όλες τις μορφές ζωής στη Γη. Πώς λοιπόν μπορούμε να εναρμονίσουμε την ύπαρξή μας με την ταχεία καταστροφή του βίου, όπως απεικονίζεται με τα ακόλουθα παραδείγματα:^9,10

• 200 ελέφαντες σκοτώνονται καθημερινά,
• 25.000 με 50.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα τροπικού δάσους καταστρέφονται κάθε χρόνο στη Βραζιλία,
• σε διάφορα μέρη του κόσμου τα εξωτικά ζώα αιχμαλωτίζονται για να πουληθούν,
• η ερήμωση εδαφών είναι η αιτία για τη μείωση κατά 7% των καλλιεργήσιμων εκτά διοξίνες και ιδιαιτέρως τοξικά στοιχεία συσσωρεύτηκαν σε τέτοιο βαθμό στα ψάρια της Βαλτικής που έχουν ανιχνευθεί στο πλάσμα αίματος των ανθρώπων που τρώνε από αυτά τα ψάρια.

Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι τα οικονομικά συμφέροντα και τα προβλήματα υγείας βρίσκονται σε θέση αμοιβαίας εξάρτησης με τα θέματα της βιο-ηθικής. Πρόσφατα ελήφθησαν ορισμένα επείγοντα μέτρα, για να αντιμε-τωπιστεί η κρίσιμη κατάσταση του πλανήτη. Αυτό όμως που χρειάζεται είναι αλλαγή συμπεριφοράς σε ό,τι αφορά επιχειρησιακά και οικονομικά θέματα.^11-19 Σύμφωνα με την Οδηγία του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων της 27ης Ιουνίου 1985, η καλύτερη περιβαλλοντική πολιτική είναι η πρόληψη και όχι η απάλειψη των επιβλαβών καταστάσεων.¹¹ Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να χρησιμο-ποιηθεί ο όρος περιβαλλοντική ηθική. Παράδειγμα αποτελεί ο Κώδικας Περιβαλ-λοντικής Ηθικής για τους Μηχανικούς, που εκδόθηκε από την Παγκόσμια Ομοσπονδία Οργανώσεων Μηχανικών. Αυτός ο κώδικας δίνει έμφαση στην ελάττωση της χρήσης πρώτων υλών, στον περιορισμό της ενεργειακής κατανά-λωσης και της ρύπανσης του περιβάλλοντος.¹⁹ Προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στις αλλαγές συμπεριφοράς που απεικονίζονται στον πίνακα που ακολουθεί.^12-22

Παρούσα συμπεριφορά	Συνιστώμενη συμπεριφορά
Επιλογή ανάμεσα σε εναλλακτικές λύσεις: είτε οικονομική ανάπτυξη, είτε περιβαλλοντική προστασία	Ταυτόχρονη προώθηση της οικονομικής προόδου και του βιο-περιβάλλοντος
Εστίαση σε βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα καιεταιρικά κέρδη	Εστίαση σε μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην κοινωνική ευημερία και στην αναβάθμιση του βιο-περιβάλλοντος
Έλεγχος της ρύπανσης	Πρόληψη της ρύπανσης, οικονομία χωρίς απόβλητα, ανακύκλωση
Η οικονομική ανάπτυξη στηρίζεται στη χρήση σχετικών περιβαλλοντικών εισροών, η οποία ανακινεί την περιβαλλοντική απειλή	Έρευνα για την αποδέσμευση της οικονομικής ανάπτυξης από τους μη-ανανεώσιμους πόρους με τη βοήθεια της βιο-τεχνολογίας

Δικαιώματα του Βίου σε Σχέση με τη Βιο-Ηθική
Η βιο-ηθική, ένα από τα κύρια συστατικά μέρη της βιοπολιτικής, έχει ως γενική αρχή την έννοια των δικαιωμάτων του βίου,^2-4 τα οποία περιλαμβάνουν:

• τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία προσλαμβάνουν νέες διαστάσεις εάν εξεταστούν υπό το πρίσμα των βιο-περιβαλλοντικών θεμάτων. Οι διάφορες μορφές του βίου στη Γη είναι σημαντικές όχι μόνο καθ' εαυτές, αλλά και για τη συμμετοχή τους στη σύσταση του βιο-περιβάλλοντος, που είναι ουσιαστικής σημασίας για την ύπαρξη και ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Το έργο της διατή-ρησης και προώθησης του βιο-περιβάλλοντος προσλαμβάνει βιο-ηθική διάσταση, 
• τα δικαιώματα των ζώων, που αποτελούν αντικείμενο του επομένου τμήματος αυτού του κειμένου,
• τα δικαιώματα των φυτών, στα οποία συνδυάζεται τόσο η αισθητική όσο και η πραγματιστική διάσταση,
• τα δικαιώματα των μικροβίων, των οποίων ο ρόλος συνεχώς αναβαθμίζεται χάρη στην ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας.

Εχουν δημιουργηθεί διάφορες ομάδες που ασχολούνται με ερωτήματα που σχετίζονται με τις νομικές διαστάσεις και τη βιο-ηθική. Για παράδειγμα, ο Ομιλος Milazzo (Milazzo Group) για τη βιο-ηθική συστήθηκε το 1989 υπό την αιγίδα του Διεθνούς Ινστιτούτου Ηθικο-Νομικών Σπουδών πάνω στη Νέα Βιολογία (ISENB). Λειτουργώντας κατά τα πρότυπα του Ομίλου της Ρώμης (Club of Rome), που ασχολείται με θέματα βιο-ηθικής, ο όμιλος αυτός περιλαμβάνει περίπου δεκα-πέντε διακεκριμένους επιστήμονες, δικηγόρους, ψυχολόγους και κοινωνιολόγους. Ειδικευμένος στα προβλήματα της βιο-ηθικής, ο Ομιλος Milazzo έχει στόχους, όπως η αμερόληπτη συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων σε θέματα βιο-ηθικής.^23,24 Επίσης, η επιστημονική ηθική και η νομοθετική πολιτική που εμπλέκονται σε αυτή, είναι το αντικείμενο του νεοιδρυθέντος Διεθνούς Νομικού Συλλόγου Ηθική και Επιστήμη.²³
Στη συνέχεια εξετάζονται με συντομία θέματα ηθικής που αφορούν στη χρήση ζώων για πειραματικούς σκοπούς, στη θεραπεία στειρότητας, στη γενετική θεραπεία και στην περιβαλλοντική πολιτική, με βάση τα δικαιώματα του βίου όπως καθορίστηκαν πιο πάνω.

Ερευνες σε Ζώα και Βιο-Ηθική
Η πρόοδος των βιολογικών επιστημών καθ' όλη την πορεία της ιστορίας τους βασίστηκε κυρίως στα στοιχεία που προέκυπταν από τις έρευνες σε ζώα. Ο Αριστοτέλης τεμάχιζε ζώα, ιδιαίτερα χοίρους και πιθήκους, επειδή ενδιαφερόταν για την ανατομία. Την προσοχή των επιστημόνων συγκέντρωσαν κάποια είδη, που φάνηκαν ιδιαίτερα χρήσιμα για τις εργασίες τους. Σε πολλές περιπτώσεις, ο κρίσιμος παράγοντας στην επιλογή του πειραματικού αντικειμένου ήταν η ομοιότητα και η εξελικτική σχέση του με τον άνθρωπο. Ποντίκια, αρουραίοι, κουνέλια, ινδικά χοιρίδια, γάτες, σκύλοι και σε κάποιες περιπτώσεις πίθηκοι, θεωρήθηκαν ιδανικά ερευνητικά αντικείμενα.
Παρόλα αυτά, τα θέματα που αφορούν στη χρήση των ζώων για πειραματικούς σκοπούς παραμένουν ένα σοβαρό πρόβλημα. Αυτό αποδεικνύεται από τα αποτε-λέσματα π.χ. ενός σεμιναρίου για εναλλακτικές λύσεις στη χρησιμοποίηση ζώων για πειράματα στη Φαρμακολογία. (Charleroi, Φεβρουάριος 1991).²⁵ Υποστη-ρίχθηκε έντονα, ότι ένας επιστήμονας πρέπει να ψάχνει για εναλλακτικές λύσεις που δεν περιλαμβάνουν ζώα. Εγινε όμως φανερό κατά τη διάρκεια του συνεδρίου ότι πρέπει να αποσαφηνιστούν τα επόμενα σημεία:

• η έννοια των δικαιωμάτων των ζώων πρέπει να περιοριστεί στα θηλαστικά ή πρέπει να επεκταθεί σε όλα τα ασπόνδυλα, έντομα και πρωτόζωα;
• πρέπει η χρήση των ζώων για σκοπούς άλλους εκτός επιστημονικής έρευνας να μπεί στην ημερησία διάταξη της συζητήσης γύρω από τη βιο-ηθική;
• πρέπει να κάνουμε διαχωρισμό ανάμεσα στις φαρμακευτικές και τις βιο-ιατρικές σπουδές, όπου τα ζώα εμφανίζονται αναντικατάστατα για τον έλεγχο φαρμάκων (DL50, η δόση που προκάλεσε θάνατο στα μισά από τα πειραματόζωα στα οποία δοκιμάστηκε, είναι απαραίτητο να υπάρχει για να επιτραπεί η πώληση κάθε νέου φαρμάκου) και στις βασικές έρευνες, όπου ενδέχεται να υπάρχουν κι άλλες εναλλακτικές λύσεις; 

Αυτά τα θέματα εξετάζονται τώρα σε διάφορα κράτη του κόσμου. Παρατη-ρείται μία αυξανόμενη αντίθεση στην εκτεταμένη χρήση ζώων σε ζωολογικούς κήπους και τσίρκο, καθώς και μία γενική τάση που ευνοεί τη δίαιτα χορτοφαγίας. Εχουν τεθεί, επίσης, θέματα, που αφορούν στη διακίνηση εξωτικών ζώων από την Ασία, Αφρική, Αυστραλία και τη Λατινική Αμερική.26
Πρόσφατες έρευνες της συμπεριφοράς των ζώων και της ψυχολογίας έχουν προκαλέσει ένταση σε θέματα βιο-ηθικής. Ειδικά σε μελέτες με δελφίνια, δεν είναι ασυνήθιστο το φαινόμενο να παίρνουν τα ίδια τα ζώα πρωτοβουλία κατά τη διάρκεια του πειράματος, παίζοντας το ρόλο του ερευνητή και υποβιβάζοντας τον επιστήμονα σε ένα απλό `αντικείμενο έρευνας'. Απαιτείται, επομένως, αναθεώ-ρηση της ερευνητικής στρατηγικής των βιολόγων, σε σχέση με τα ζώα.
Ανθρώπινο Εμβρυο και Βιο-Ηθικές Επιπλοκές
Υπάρχει μία έντονη τάση στη σύγχρονη κοινωνία για την αποδοση δικαιω-μάτων του βίου σε ένα αναπτυσσόμενο ανθρώπινο ον, από τα πρώτα στάδια εμβρυακής ανάπτυξης.
Ιστορικά η αντιμετώπιση του εμβρύου υπήρξε το κέντρο μεγάλης διαμάχης. Στην Αρχαία Ελλάδα, οι Στωικοί φιλόσοφοι αρνούνταν, ότι το έμβρυο αποτελούσε μία οντότητα (ένα ον) ανεξάρτητη από τον οργανισμό της μητέρας. Συνέδεαν την αρχή της νέας ανθρώπινης ζωής με την πρώτη ανάσα του νεογέννητου παιδιού.²⁷ Την ίδια εποχή, η Πλατωνική Σχολή της Φιλοσοφίας αντιμετώπιζε το έμβρυο, ως ύπαρξη με οντολογική αυτονομία. Η τελευταία αυτή άποψη υποστηρίχτηκε αργότερα από τους Χριστιανούς, ιδιαίτερα από τον Τερτυλλιανό, ο οποίος θεώρησε την έκτρωση ως ανθρωποκτονία, γιατί ένα ον, που επρόκειτο να γεννηθεί, ήταν κι αυτό άνθρωπος.²⁷ Στη Βυζαντινή νομοθεσία των Κανόνων, το αναπτυσσόμενο έμβρυο αποκτούσε τη θέση ενός όντος με δικαιώματα. Επίσης οι φιλόσοφοι της εποχής εκείνης υποστήριζαν, ότι η ψυχή εισερχόταν στο έμβρυο κατά την 40ή ή 80ή μέρα μετά τη σύλληψη, ανάλογα με το φύλο.²⁷
Η αναγνώριση ή μη της ανθρώπινης οντότητας στο έμβρυο αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα σημαντικό θέμα. Η εμβρυακή ανάπτυξη συνίσταται σε μία σειρά σταδίων που είναι τα εξής:

• το γονιμοποιημένο ωάριο
• το έμβρυο πριν από την εμφύτευσή του στη μήτρα
• το εμφυτευμένο έμβρυο
• το έμβρυο που έχει αποκτήσει ανθρώπινα χαρακτηριστικά
• το έμβρυο αμέσως πριν από τη γέννα.

Τα δικαιώματα του αναπτυσσόμενου όντος σε όλα τα στάδια βρίσκονται υπό εξέταση. Μία καλά θεμελιωμένη άποψη για το έμβρυο συνίσταται στην απόδοση σε αυτό της θέσης ενός μέλλοντος να γεννηθεί ανθρώπινου όντος.²⁸ Σε αυτήν την περίπτωση, ένα έμβρυο προστατεύεται νομικά, όπως κάθε ανθρώπινο ον.
Τα ηθικά προβλήματα που ανακύπτουν περιλαμβάνουν τη χρήση των εμβρυακών ιστών για τη θεραπεία ασθενειών, για λόγους έρευνας ή για άλλους λόγους. Γνωρίζουμε ότι ο εμβρυακός ιστός μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη θεραπεία της νόσου του Πάρκινσον και της νόσου του Αλτζχάιμερ, στη δρεπανοκυτταρική αναιμία και στο διαβήτη.^3,29 Ιδιαίτερη ανησυχία υπάρχει ως προς την εμπορευματοποίηση των εμβρυακών υλικών, η οποία έχει ωθήσει τις γυναίκες στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες να πωλούν τα έμβρυά τους. Για παράδειγμα, σύμφωνα με την Πράξη 42/1988 του Βασιλιά της Ισπανίας, Χουάν Κάρλος του 1ου, πρέπει να εξετάζεται από τα νομοθετικά σώματα η χρησιμοποίηση εμβρυακού υλικού²⁹ για σκοπούς άλλους εκτός ιατρικής θεραπείας ή διάγνωσης ή επιστημονικής έρευνας σχετικής με την ιατρική περίθαλψη. Εναπόκειται στη δική τους αρμοδιότητα να αποφασίσουν για το αν θα επιτρέψουν ή όχι την πραγματοποίηση μιας έρευνας που περιλαμβάνει έμβρυα.

Ακόμη και η στάση απέναντι στις αμβλώσεις εξαρτάται από τη θέση που αποδίδεται στο έμβρυο. Στο σύγχρονο κόσμο εξακολουθεί να είναι μία ευρέως διαδεδομένη τακτική. Οπως υπολογίστηκε, το 1990 1,5 με 1,6 εκατομμύρια αμβλώσεις πραγματοποιήθηκαν ετησίως μόνο στις Η.Π.Α..⁹ Η νομοθεσία σε αυτό το θέμα διαφέρει από χώρα σε χώρα. Παρά την ενοποίηση της Γερμανίας, η άμβλωση επιτρέπεται ακόμα στην Ανατολική και διώκεται ως αδίκημα στη Δυτική. Παρ' όλα αυτά, ακόμα και θερμοί υποστηρικτές της ιδέας της απαγόρευσης των αμβλώσεων, δεν μπορούν να αγνοήσουν τα εξής θέματα:

• πρέπει η άμβλωση να συνιστάται σε περιπτώσεις όπου εμφανίζονται θανατηφόρες ασθένειες,³ σοβαρές αναπηρίες, όπως το σύνδρομο Downs30 ή ανίατες οργανικές βλάβες;²⁸ Σήμερα, η άμβλωση πραγματοποιείται σε τέτοιες περιπτώσεις. Η εισαγωγή της γενετικής διαγνωστικής θα εντείνει αισθητά αυτό το πρόβλημα (πρβλ. πιο κάτω).
• πρέπει η άμβλωση να επιτρέπεται εάν το παιδί είναι ανεπιθύμητο και αν/ή δεν μπορούν να υπάρξουν σωστές συνθήκες για την ανατροφή του; Στη Ρουμανία, η απαγόρευση των αμβλώσεων είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση μιας ολόκληρης γενιάς παιδιών που στερήθηκαν σωστής φροντίδας.

Το θέμα της αμβλώσεως γίνεται ακόμα πιο περίπλοκο, αν εξετάσουμε τα αποτελέσματά της στο γυναικείο οργανισμό. Μέχρι πρόσφατα, ο βασικός λόγος της προσπάθειας του γιατρού να αποτρέψει τη γυναίκα να καταφύγει στην άμβλωση ήταν η ανησυχία για την υγεία της και όχι τα δικαιώματα του εμβρύου.
Ενα άλλο σημείο διαμάχης είναι το κατά πόσον είναι νομικώς επιτρεπτή η αποθήκευση ανθρωπίνων εμβρύων με τη μέθοδο της συντήρησης (κρυοδια-τήρησης). Το πρόβλημα αυτό δημιουργείται σε περιπτώσεις γονιμοποίησης στο σωλήνα. Πρέπει τα έμβρυα που παράγονται όταν υπάρχει μεγάλη `ζήτηση' να κρυοσυντηρούνται;²⁸
Η κρυοδιατήρηση οδηγεί στην εξέταση των βιο-ηθικών προβλημάτων της τεχνητής γονιμοποίησης, των σύγχρονων τεχνικών από την πλευρά τόσο των δικαιωμάτων του εμβρύου, όσο και των άλλων παραγόντων που εμπλέκονται.
Τεχνητή Γονιμοποίηση
Από το 1950 έχει παρατηρηθεί μια γενική τάση μείωσης του αριθμού των σπερματοζωαρίων στο ανδρικό σπέρμα. Γι' αυτό ενδέχεται να ευθύνονται οι αλλαγές στο περιβάλλον, στις συνήθειες του φαγητού, στον τρόπο ένδυσης και στο ρυθμό της ζωής.³¹ Αυτή η αρνητική τάση διαπιστώνεται στα ολοένα αυξανόμενα περιστατικά ανδρικής στειρότητας, παρ' όλο που και πολλές γυναίκες πάσχουν από στειρότητα. Αυτή η κατάσταση απαιτεί ιατρική θεραπεία και οι μέθοδοι που ακολουθούνται ή βρίσκονται υπό ανάπτυξη είναι οι εξής:

• χρησιμοποίηση φαρμάκων και ιδιαίτερα ορμονών,
• βελτίωση in vitro (στο σωλήνα) της ποιότητας του σπέρματος: επιλέγοντας σπέρμα με επιθυμητές ιδιότητες - κινητικότητα, γονότυπος - δια μέσου φυγοκέντρησης, φιλτραρίσματος με ίνες γυαλιού, θέτοντας σε λειτουργία την ενεργοποιητική ιδιότητα της μήτρας, προσθέτοντας στο εργαστήριο διεγερτικές του σπέρματος ουσίες και ακολούθως εισάγοντας το επιλεγμένο σπέρμα είτε στη μήτρα - ενδομητριακή εμφύτευση - είτε στο κατώτερο μέρος της κοιλιακής χώρας - αμεση κοιλιακή εμφύτευση.
• γονιμοποίηση του ωαρίου στο σωλήνα (Fivete). Στο στάδιο των εργαστηρια-κών δοκιμών βρίσκονται διάφορες παραλλαγές της μεθόδου όπως η εισαγωγή του σπέρματος στο κυτταρόπλασμα ή στον περιβιτελλινικό χώρο του ωαρίου.³¹

Η τεχνητή γονιμοποίηση χρησιμοποιείται επιτυχώς τις τελευταίες δεκαετίες. Πρωτοπαρουσιάστηκε στο Βέλγιο πριν από 25 χρόνια με τη χρήση σπέρματος είτε του συζύγου της ασθενούς, είτε ενός δωρητή. Πρόσφατα, χρησιμοποιήθηκαν μέθοδοι που περιλαμβάνουν τη δωρεά γονιμοποιημένων ωαρίων ή εμβρύων και έδωσαν ενθαρρυντικά, αν και περιορισμένα, αποτελέσματα.²⁸
Τέτοιοι επιστημονικοί νεωτερισμοί έχουν πολλές ηθικές επιπλοκές. Αυτές οι εξελίξεις δίνουν ελπίδα σε ανθρώπους που επιθυμούν να κάνουν παιδιά. Σε γενικές γραμμές, καμμία από τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται δεν είναι δυνατόν να απορρίπτεται εκ των προτέρων. Κάθε περίπτωση που ανακύπτει πρέπει να αναλύεται ξεχωριστά.
Καθώς οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται απαιτούν μεγάλη επιστημονική γνώση, ενδέχεται η εφαρμογή τους να προξενήσει αμηχανία στους απλούς ανθρώπους και να οδηγήσει σε παρεξήγησεις. Σε αυτήν την περίπτωση, είναι χρήσιμο να ζητείται η βοήθεια συγκεκριμένων ιδρυμάτων, όπως είναι τα κέντρα οικογενειακού προγραμματισμού. Το προσωπικό των κέντρων αυτών αναμένεται να μπορεί να δώσει υψηλού επιστημονικού επιπέδου λύσεις στα προβλήματα των πελατών.
Οι επόμενες βιο-ηθικές οδηγίες μπορούν να χρησιμεύσουν ως βοήθεια σε όσους ασχολούνται με τεχνητή εμφύτευση ή γονιμοποίηση σε σωλήνα:^28,32

• πρέπει να διαφυλάσσεται η ανεξαρτησία και το δικαίωμα ελεύθερης επιλογής κάθε ανθρώπινου όντος. Στη διαμόρφωση της επιλογής τους τα άτομα πρέπει να συμβουλεύονται, να πληροφορούνται σωστά και να υποστηρίζονται από τα μέλη του κέντρου οικογενειακού προγραμματισμού, τα οποία, εντούτοις, δεν θα πρέπει να παίρνουν αποφάσεις για λογαριασμό τους.
• καθώς οι ανωτέρω τεχνικές εμπλέκουν έναν αριθμό ατόμων - το μελλοντικό παιδί, τους πιθανούς γονείς, το δότη σπέρματος/ωαρίου, το βοηθητικό προσωπικό, το γιατρό - είναι αναγκαίο να εξεταστούν προσεκτικά τα συμφέ-ροντα όλων των εμπλεκόμενων προσώπων.
• χρειάζεται, επίσης, να δοθεί έμφαση στο μέλλον του παιδιού. Γι' αυτό το λόγο, ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στην ικανότητα των πιθανών γονέων να ανταπε-ξέλθουν στις υλικές και πνευματικές ανάγκες του παιδιού και να εξασφαλί-σουν την αρμονική του ανάπτυξη.
• τα πλεονεκτήματα της τεχνητής εμφύτευσης/γονιμοποίησης οφείλουν να ξεπερνούν τους πιθανούς ιατρικούς και ψυχολογικούς κινδύνους: η αρχή αυτή αποτελεί προϋπόθεση για την πραγματοποίηση των ανωτέρω διαδικασιών.²⁸

Σύμφωνα με τις βιο-ηθικές κατευθυντήριες γραμμές, έτσι όπως καθορίστηκαν από τον καθηγητή Massarenti από τη Γενεύη, χρειάζεται να ληφθούν υπόψιν οι εξής αρχές:³²

• μη-γενίκευση: κάθε πρόβλημα εξετάζεται από διαφορετική σκοπιά.
• μη-ταυτοποίηση: καθώς τα πράγματα και οι άνθρωποι είναι περιπλοκότεροι από κάθε σύστημα κατηγοριών, συνιστάται η αποφυγή ταξινόμησής τους σε κατηγορίες, εκτός αν είναι απαραίτητο.
• αυτο-συγκέντρωση: καθένας οφείλει να επιβάλει συνειδητό έλεγχο στις παρορμήσεις του.

Αυτές οι αρχές πρέπει, επίσης, να εφαρμόζονται και στα άλλα θέματα υπό εξέταση, κυρίως στα θέματα ηθικής σε σχέση με την τεχνητή εμφύτευση/ γονιμοποίηση.
Θάνατος και Ευθανασία
Η πρόοδος της επιστήμης άλλαξε τη στάση μας απέναντι στο θάνατο. Ενώ στο παρελθόν ο θάνατος είχε θεωρηθεί ως το αποτέλεσμα της απώλειας όλων των ζωτικών λειτουργιών της αναπνοής, της λειτουργίας της καρδιάς και ούτω καθ' εξής, σήμερα ένας άνθρωπος μπορεί να θεωρηθεί νεκρός, όταν η καρδιά του χτυπάει και η αναπνοή υποβοηθάται από μία συσκευή.
Αυτός είναι ο επονομαζόμενος εγκεφαλικός θάνατος. Εφόσον επιβεβαιωθεί ο θάνατος του εγκεφάλου ενός ανθρώπου, τότε μόνο θεωρείται νεκρός και τα όργανα και οι ιστοί του σώματός του μπορούν να χρησιμεύσουν προς όφελος αυτών που τα χρειάζονται. Αν και τα νομικά προβλήματα που συνδέονται με την κατάσταση του εγκεφαλικού θανάτου, έχουν κατά κύριο μέρος υπερνικηθεί, με τη θέσπιση λεπτομερών κανονισμών, τα βιο-ηθικά προβλήματα παραμένουν, ειδικά όταν εμπλέκονται θρησκευτικές αντιλήψεις. Επιπρόσθετα, ιδιαίτερα στην περίπτωση ενός εγκεφαλικού τραύματος, ενδέχεται να είναι εξαιρετικά δύσκολο, εάν όχι αδύνατον, να βεβαιωθεί με απόλυτη σιγουριά ότι η απώλεια της εγκε-φαλικής λειτουργίας είναι ανεπανόρθωτη. Τί γίνεται στην περίπτωση που κατα-γραφεί κάποια ασήμαντη ηλεκτρική δραστηριότητα;
Πιο πρόσφατη είναι η εισαγωγή του νεοφλοιώδους θανάτου. Αυτή η περίπτωση έπεται της χρόνιας καταστάσεως του κλινικού θανάτου (φυτό) όπου παρατηρείται απολυτη αναισθησία με διατήρηση των φυσιολογικών λειτουργιών και των οφθαλμών ανοικτών. Σε ορισμένες περιπτώσεις κανένας γιατρός δεν μπορεί να προβλέψει το τελικό αποτέλεσμα. Μετά από πολλούς μήνες σε αυτή την κατάσταση, οι άνθρωποι συνήθως, ανακτούν τις αισθήσεις τους, πράγμα που υπο-δεικνύει ότι ο νεοφλοιώδης θάνατος ενδέχεται να είναι μία λανθασμένη διάγνωση.
Στην περίπτωση της ακινητικής αλαλίας μόνο η μπροστινή περιοχή του εγκεφάλου καταστρέφεται. Ο ασθενής περνάει τον καιρό του έχοντας ανοικτά τα μάτια του και δείχνει να παρατηρεί με προσοχή όλα τα αντικείμενα γύρω του με εξαιρετικά έντονο ενδιαφέρον. Ομως, η πραγματοποίηση οποιασδήποτε επαφής μαζί του είναι αδύνατη. Πρέπει, επίσης, να ληφθούν υπόψιν τα εξής:

• η κατάσταση του λήθαργου, η οποία ενδέχεται να διαρκέσει πάνω από μία δεκαετία,
• η περίπτωση της ολικής παράλυσης των άκρων και των μυών που σχετίζονται με την ομιλία, με ανάκτηση των αισθήσεων. Σε αυτήν την περίπτωση, μόνο η γνώση της ειδικής γλώσσας της κινήσεως των οφθαλμών δίνει τη δυνατότητα στον ασθενή να έρθει σε επαφή με τους άλλους.

Η ηθική θέση όλων αυτών των καταστάσεων παραμένει ασαφής. Αυτά τα προβλήματα αντιμετωπίζονται σε βάθος στο βιβλίο που εκδόθηκε από τον W. Demeester De Meyer,28 όπου εξετάζονται θέματα που αφορούν στο ζήτημα της ευθανασίας. Ο συγγραφέας διακρίνει ανάμεσα σε:

• βοήθεια προς το πρόσωπο που πεθαίνει: ανακουφίζοντας τον πόνο του και αλλάζοντας την κατάσταση συνείδησης του ασθενούς,
• ορθοθανασία: αφήνοντας τον ανίατο ασθενή να πεθάνει από μόνος του, αποφεύγοντας τις περαιτέρω προσπάθειες για παράταση της ζωής του,
• παθητική ευθανασία: η αποφυγή οποιασδήποτε ιατρικής θεραπείας, που έχει σκοπό την καθυστέρηση του θανάτου,
• ενεργητική ευθανασία: η διακοπή της ζωής ενός ανθρώπου χωρίς πόνο, ύστερα από απαίτησή του και με σκοπό να εμποδίσει το πρόσωπο από το να υποφέρει,
• βοήθεια σε αυτοκτονία: η βοήθεια προς ένα πρόσωπο στο να αφαιρέσει την ίδια του τη ζωή.

Αυτά τα προβλήματα προκάλεσαν πρόσφατα τη λήψη ειδικών μέτρων, καθώς υπάρχουν πολλά περιστατικά σοβαρών ασθενειών, όπως ο καρκίνος, ή οι διαταραχές της εγκεφαλικής κυκλοφορίας του αίματος, τα οποία οδηγούν σε μία ανίατη, ανεπανόρθωτη βλάβη, που συνδέεται με περιόδους παρατεταμένου πόνου. Παρ' όλα αυτά υπάρχει ακόμη διαμάχη για τα συναφή νομικά και βιο-ηθικά προβλήματα. Η ευθανασία θεωρείται ισότιμη με φόνο στη νομοθεσία ορισμένων κρατών, όπως είναι π.χ. η Γαλλία.²⁸ Την ίδια στιγμή, η Γαλλική νομοθεσία δεν θεωρεί ως πράξη τιμωρητέα τη βοήθεια προς αυτοκτονία.²⁸ Ενα σχέδιο νόμου, που προτάθηκε πρόσφατα από την Επιτροπή Αναθεώρησης του Ποινικού Δικαίου στην Αγγλία, επιτρέπει την παθητική ευθανασία με διακοπή της ιατρικής θεραπείας, σε περιπτώσεις όπως το ανεπανόρθωτο κώμα. Ο Αγγλικός νόμος, όμως, δεν κάνει καμία διάκριση ανάμεσα στη βοήθεια προς αυτοκτονία και στο φόνο. Αυτές οι διαφορές στη νομοθεσία υπογραμμίζουν την περιπλοκότητα των βιο-ηθικών προβλημάτων, που ζητούν ακόμα λύσεις.

Ανθρώπινα Οργανα και Ιστοί
Με την πρόοδο στην καλλιέργεια ιστών και κυττάρων, ανέκυψε το ηθικό-νομικό πρόβλημα που αφορά στην ιδιοκτησία των ιστών/κυττάρων, που διατη-ρούνται στο εργαστήριο. Ανήκουν στο δωρητή ή σ' αυτούς που ασχολήθηκαν με την καλλιέργειά τους; Εχουμε ήδη αναφέρει το ερώτημα αυτό, σε μία ιδιαίτερα περίπλοκη παραλλαγή, όταν δηλαδή ο ιστός ανήκει σε ένα έμβρυο. Ενα επίσης περίπλοκο θέμα ανακύπτει, όταν ένα νεογέννητο μωρό είναι ο δότης αιματοκυττάρων, τα οποία έχει ζωτική ανάγκη κάποιος άλλος.
Το θέμα της ιδιοκτησίας συνδέεται στενά με το θέμα της νομιμότητας του εμπορίου ανθρωπίνων σωματικών οργάνων και ιστών. Οπως έχει αναφερθεί, τα Βρετανικά νοσοκομεία αγόραζαν νεφρά στην τιμή των 2.500 έως 3.360 λιρών ανά όργανο.⁹ Η σκέψη που κυριαρχεί αυτή τη στιγμή είναι να τεθούν φραγμοί στην εμπορευματοποίηση των ανθρωπίνων οργάνων και ιστών. Παρ' όλα αυτά, δεν έχουν ακόμα αναπτυχθεί επαρκώς κάποιες εναλλακτικές λύσεις, στη διάθεση, με αυτόν τον τρόπο, τμημάτων του ανθρωπίνου σώματος.
Ενας δωρητής νεφρού, μετά τη μεταμόσχευση, μένει με ένα μόνο νεφρό. Ανεξάρτητα από το αν δελεάζεται από τα οικονομικά ανταλλάγματα, που του προσφέρονται για τη δωρεά του νεφρού, ή επιθυμεί να σώσει τη ζωή ενός συγγενή του, το ηθικό και νομικό καθήκον του γιατρού είναι να πληροφορήσει σωστά τον εθελοντή για τους πιθανούς κινδύνους που συνδέονται με τη δωρεά αυτή. Για παράδειγμα, μία νέα κοπέλα, που σώζει την αδελφή της προσφέροντας το νεφρό της,³³ αντιμετωπίζει τον κίνδυνο εμφάνισης σοβαρών προβλημάτων κατά τη διάρκεια μίας μελλοντικής εγκυμοσύνης.
Τα άλλα ζωτικά όργανα που μεταμοσχεύονται, η καρδιά, το συκώτι και το πάγκρεας, δεν βρίσκονται εις διπλούν, σε αντίθεση με τα νεφρά. Κατά συνέπεια, το βιο-ηθικό θέμα είναι ότι το άτομο που περιλαμβάνεται σε μία λίστα αναμονής για μεταμόσχευση οργάνου, στην ουσία περιμένει το θάνατο κάποιου άλλου προσώπου. Ο δότης αυτός θα είναι κατά προτίμηση ένας νέος, υγιής άνθρωπος, ο ξαφνικός θάνατος του οποίου θα οφείλεται σε ατύχημα. Το θέμα έχει διαστάσεις τόσο νομικές όσο και ηθικές και περιλαμβάνει τα δικαιώματα των μελών της οικογενείας σε σχέση με τα όργανα του αποθανόντος. Εχουν το δικαίωμα να αποφασίζουν ως προς τη μεταμόσχευση ή όχι των οργάνων του συγγενή τους; Αυτά τα σοβαρά ηθικά ερωτήματα κατά ένα μεγάλο μέρος δεν υφίστανται, εάν έχει ήδη δοθεί η συγκατάθεση του δωρητή για μεταμόσχευση οργάνου. Με το να συγκατατίθεται κάποιο πρόσωπο από πριν στη χρήση των οργάνων πρός όφελος των άλλων, παίρνει μία εξαιρετικά σημαντική βιο-ηθική αποφαση, καθώς είναι εκ των προτέρων έτοιμος να βοηθήσει τους άλλους στην πραγματοποίηση του δικαιώματος προς το ζείν.
Στόχοι

• να αναπτυχθεί η ηθική και φιλοσοφική βάση για αρμονική συνεξέλιξη της ανθρωπότητας και του βιο-περιβάλλοντος,
• να προωθηθούν οι βιοκεντρικές ηθικές αξίες που οδηγούν στο βιο-πολιτισμό, εξασφαλίζοντας καλύτερη υγεία και ποιότητα ζωής,
• να ευαισθητοποιηθεί το κοινό ως προς την ανάγκη αντιμετώπισης των ηθικών διλημμάτων που προκαλούνται από την πρόοδο της τεχνολογίας,
• να επανέλθει η ηθική υπευθυνότητα απέναντι στα δικαιώματα του βίου,
• να γίνει κατανοητή η αλληλεξάρτηση ανάμεσα σε όλες τις μορφές ζωής,
• να διαφωτισθούν οι ηθικές διαστάσεις που προκύπτουν από τις εφαρμογές της σύγχρονης βιο-τεχνολογίας.

Βιβλιογραφία

1. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Α., Oleskin, A. Biopolitics - The Bio-Environment - Bio-Syllabus, Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα, 1992
2. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Α., (1985) Βιοπολιτική - Διαστάσεις της Βιολογίας, Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
3. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Α., (1990) Βιοπολιτική - Η Θεωρία του Βίου. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
4. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Α., (1991). "International University for the Bio-Environment", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος III, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.25-43. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
5. Βλ. κεφάλαιο Βιο-Νομοθεσία του παρόντος τόμου.
6. Berry, T., (1988) The Dream of the Earth. Sierra Club Books, San Francisco.
7. Harre, R., (1991) "The Problem of the Definition of Bios", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος III, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.125-131. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
8. Margulis, L., (1981) Symbiogenesis in Cell Evolution, New York.
9. Debry, J.M., (1990) "Les chiffres qui comptent", Athena, αρ.63, σελ.32.
10. Debry, J.M., (1991) "Le projet gιnome humain", σελ.25-31 Athena, αρ.71.
11. Vignal, C., (1990) "Amιnager et mιnager l'environnement", Athena, αρ.65, σελ.25-31.
12. Huisingh, D., (1989) "Good Environmental Practices-Good Business Practices", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος II, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.310-320 Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
13. Simonis, U.E., (1989) "Industrial Restructuring for Sustainable Development-Three Strategic Elements", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος II, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.289-309. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
14. Κυριακοπούλου, K., (1991) "Bios and Business", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος III, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.211-213. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
15. Karakullukcu, O., (1991) "Bios and Developing Economies", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος II, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.214-216. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
16. Manakov, M.N., και Gradova, N.B., (1991) "Industrial Biotechnology and Biopolitical Problems", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος III, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ. 152-162. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
17. Μανιάτης, Μ.Γ., (1989) "Progress of Biological Sciences and the Future of Bios", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος II, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.140-143. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
18. Μανιάτης, Μ.Γ., (1988) "Bio-Engineering: Medical Dimensions", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος I, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.239-242. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
19. Huisingh, D., (1990) "Waste Reduction and Pollution Prevention at the Source: The Imperative for Sustainable Societies", Workshop on Renewable Energy and Clean Τechnology, σελ.19-25. 16-18 Μαϊου, Storstrom, Δανία.
20. Woolard, E.S., Jr., (1990) "Environmental Stewardship", Workshop on Renewable Energy and Clean Technology, σελ.23. 16-18 Μαϊου, Storstrom, Δανία.
21. Whiter, G., (1991) "Motivation of Personnel for more Environmental Protection in Practice", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος III, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.202-210. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
22. Carroll, J.E., (1989) "Destruction of the Amazon and the Preservation of Bios", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος II, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.408-418. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
23. Debry, J.M., (1990) "Bioιthique: le Group de Milazzo", Athena, αρ.63., σελ.33.
24. Biname, G., (1991) "La Rιvolution Gιnιtique", Athena, αρ.72, σελ.4-5.
25. Debry, J.M., (1991) "L'experimentation animale en question", Athena, αρ 70., σελ.11-13.
26. Debry, J.M., and Van Maele-Fabry, G., (1990) "Les animaux sauvages: un commerce odieux", Athena, αρ.66, σελ.19-27.
27. Τρωιάνος, Σ., (1991) "The embryo in Byzantine Canon Law", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος III, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.179-184. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
28. Demeester-De Meyer, W., (1987) "Bioιthique dans les Annιes '90", τομ.I-II. Omega Editions, Gent
29. King of Spain, Juan Carlos I. Act 42/1988, of 28th December, on the Donation and Utilization of Human Fetus and Embryos or of their Cells, issues and Organs (@Boe N 314, of 31st December 1988).
30. Susanne, C., (1989) "Genetic Engineering - Ethical Dimensions", Βιοπολιτική - το Βιο-Περιβάλλον - Τόμος II, (Α. Βλαβιανού-Αρβανίτη, Εκδ.), σελ.48-54. Διεθνής Οργάνωση Βιοπολιτικής, Αθήνα.
31. Debry, J.M., (1988) "Seminologie: quand le gamete se fait rare", Athena, αρ.46, σελ.41-50.
32. Herbecq, P., (1991) "L'insoutenable manipulation de l'etre", Athena, αρ.70, σελ.36-39.
33. Video Tape The Gift of Life. Η.Π.Α. 

ΠΗΓΗ   
http://www.biopolitics.gr